Prof. Dr. Ainur Nogayeva |
İstanbul AA
2022'de Türk dünyasında en önemli olaylar neler oldu?
Tüm dünya için olduğu gibi Türk dünyası için de 2022'nin en önemli olayı, Rusya-Ukrayna savaşıydı. Rus lider Vladimir Putin'in "Özel askeri harekat" olarak tanımladığı bu savaşın Türk dünyasına etkisi büyük oldu. Rusya ile kimi ekonomik kimi askeri ittifaklarla bağlı olan, bir yandan "çok yönlü siyaset" (Kazakistan), "aynı mesafede durma pozisyonu" (Özbekistan) gibi kendi mevcut politikalarıyla tarafsız kalmaya çaba gösteren Türk dünyası ülkeleri, Batı’nın Rusya’ya uyguladığı sert tutum karşısında zor durumda kaldı. Ayrıca, 24 Şubat’ta savaşın başlamasından sonra Rusya’dan komşu ülkelere iki defa göç dalgası yaşandı. Şubat ve kısmi seferberliğin ilan edildiği eylül aylarından sonra sınırlara yığılan on binlerce Rus vatandaşı en çok Kazakistan’a ve Kazakistan üzerinden diğer ülkelere gitti.
Bunun yanı sıra, Türk devletlerinin birçoğu ciddi iç sorunlarla karşı karşıya kaldı ve zorlu güvenlik sınavları verdi. Yılın ilk haftasında Türk dünyasının en sakin ülkesi olarak bilinen ve ülke yönetimince "en istikrarlı ülke" olarak tanımlanan Kazakistan’da "Kanlı Ocak" olayları patlak verdi. Gaz fiyatlarına yapılan zamma karşı düzenlenen protestoların kısa sürede silahlı çatışmalara dönüşmesiyle 200'ün üzerinde kişi hayatını kaybetti ve olaylar ancak Rusya’nın başını çektiği Kolektif Anlaşması Örgütü askerlerinin ülkeye çağılmasıyla yatıştı. Yine Kazakistan'da geniş reform süreci başlatıldı; referandum ve cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı.
Yılın ortasında ise bölgenin en kalabalık ve en büyük ikinci ülkesi Özbekistan, Karakalpakistan olaylarıyla karşı karşıya kaldı. Ülke içinde özerk statüye sahip bölgenin statüsünün değiştirilmesine yönelik yapılan anayasa tasarısı halkın büyük tepkisine yol açtı ve halk bölgeye Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev’in gitmesiyle sakinleşti. Genellikle Orta Asya bölgesinin en hareketli ülkesi olan Kırgızistan bu sene de istisna yaşamadı. Komşusu Tacikistan ile yaşadığı sınır çatışmalarında 60’ın üzerinde kişi hayatını kaybetti, yüzlerce kişi sınır bölgelerinden tahliye edildi.
Tarafsızlık statüsünden kaynaklanan ayrıcalıklı konumundan dolayı aktif siyaset izlemeyen Türkmenistan ise 2021’de Türk Devletleri Teşkilatı’na (TDT) gözlemci olduktan sonra 2022'de de Türk dünyasının çok konuşulan ülkelerinden biri oldu. Mart ayında cumhurbaşkanı seçimlerinin yapıldığı ülkede Gurbanguli Berdimuhamedov iktidarı oğluna devretmesine rağmen aktif politikadan çekilmedi. TDT'nin Semerkant zirvesine katılan Berdimuhamedov’a Türkiye Cumhurbaşkanına verilen nişanın aynısı takdim edildi.
Kasım 2020’deki Karabağ zaferinden bu yana Kafkasya bölgesinde ciddi güç haline gelen Azerbaycan ile Ermenistan arasında Eylül 2022'de yine bir dizi çatışma yaşandı. Her iki taraf için yeni ufuklar/fırsatlar sunan Zengezur koridorunun açılması ise Ermenistan’ın başta ülke içinde yaşadığı bölünmüşlük olmak üzere birkaç sebebe bağlı olarak gecikmeye devam etti.
Türk dünyası uluslararası siyasette nasıl bir yol katetti?
Türk dünyasına mensup ülkelerin hem münferit hem ortaklaşa uluslararası siyasette ciddi yol katettiği söylenebilir. Yılın başında başlayan "Kanlı Ocak" olaylarına dair gelişmelerin görüşülmesi için TDT Dışişleri Bakanları Konseyi, Teşkilat Başkanlığını yürüten Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu'nun teşebbüsü ile 11 Ocak 2022'de olağanüstü bir video konferans toplantısı gerçekleştirdi. Bu çabalar yetersiz kalmakla eleştirilse de TDT üyelerinin ortak bir tutum sergilemesi önemliydi.
Yıl içinde barışçıl siyaset izleyen devletlerin önemli konularda arabuluculuk girişimleri de söz konusuydu. Türkiye, çatışmaları durdurmak için Rus ve Ukrayna yetkililerini İstanbul zirvesinde bir araya getirdi. Kazakistan, Suriye krizine çözüm aramak için daha önce başlattığı "Astana Süreci" arabuluculuk faaliyetlerine 2022'de de devam etti ve taraflar bir ay ara ile Astana ve Tahran'da bir araya geldi.
Türk dünyası konusunda ise ülkelerin aktif pozisyonu, 11 Kasım 2022 Semerkant zirvesi öncesinde ve esnasında sergilendi. Bursa, hem Göçebe Oyunları'na hem de Türk Dünyası Ortak Alfabe Çalıştayı'na ev sahipliği yaparken; Erzincan, KKTC lideri Ersin Tatar başta olmak üzere geniş Türk dünyasından binden fazla devlet insanını, akademisyeni ve STK mensubunu bir arada toplayarak Semerkant zirvesinde ele alınan birçok konuya öncülük etti. Bunların arasında şüphesiz en önemlisi, KKTC’ye söz konusu zirvede TDT gözlemci statüsü verilmesi oldu. Tüm bu gelişmeler, Türk devletlerinin uluslararası siyasette kendi gündemlerini oluşturmaları bakımından önemli.
İlerleyen dönemde Türk dünyasını neler bekliyor?
Türk dünyasını ilerleyen dönemde zorlu bir süreç bekliyor. Zira bir taraftan hız kazanan Türk devletlerinin entegrasyonu, diğer yandan Rusya faktörü söz konusu. Batı kapısı kapanan Rusya şüphesiz eski Sovyet coğrafyasına yoğunlaşacaktır. En büyük eski enerji ithalatçısı Avrupa yerine yeni pazarlar arayan Rusya, bölge ülkeleriyle bir "Gaz Birliği" kurmak istiyor. Ayrıca Bologna sürecinden dışlanan Rusya’nın bölge ülkeleriyle eğitim alanında birçok anlaşma imzaladığı biliniyor. Bu sürecin artarak devam edeceğine dair güçlü sinyaller mevcut. Diğer yandan Rusya’nın yanı başındaki ülkelere yoğun ilgi gösteren başta AB olmak üzere Batı ülkelerinin gelecek sene de farklı alanlarda çeşitli projeler geliştirmesi bekleniyor.
Türk dünyası entegrasyonu konusunda yoğun mesai beklenebilir. Alfabeden enerjiye, lojistikten kültüre, medyadan eğitime, Semerkant zirvesinde ve öncesinde ele alınan bu konuların aşamalı olarak hayata geçirilmesi öngörülüyor. Bu bağlamda Türk devletlerinin entegrasyonuna ivme kazandıracak gelişme ise 2022 sonlarına doğru Orta Asya'da yaşandı. Bölgenin lokomotif güçlerinden (kimilerince "rakip güçler" olarak tanımlanan) Kazakistan ve Özbekistan ilişkilerini yeni, bir üst aşamaya taşıdı. Ekonomi-enerji-lojistik üçgeni üzerine inşa edilen bu işbirliği, diğer Türk devletleri için örnek teşkil edebilir.
[Prof. Dr. Ainur Nogayeva, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Öğretim Üyesi]