Borsa Nedir?
Borsalar,Sermaye Piyasası Kurulu tarafından işlem görmesi kabul edilen menkul kıymetlerin (kıymetli evrakların) ve diğer sermaye piyasası araçlarının belli bir düzen ve güven içinde alım-satımının sağlanması ve ortaya çıkan fiyatların tespit ve ilanına yetkili kurumlardır. Özetle ifade etmeye çalışırsak , menkul kıymetlerin ticaretinin yapıldığı yerlerdir. Sadece hisse senetlerinin değil, başka tür ticari malların (emtiaların) da ticaretinin yapıldığı yerlerdir.
Türkiye de , hisse senetlerinin ticaretinin düzenlenmesi ve takibi amacıyla 1986 yılında Karaköy - Tophane'de İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) faaliyetlerine başlamıştır. Yukarıdaki tanım doğrultusunda faaliyetlerini yürüten İMKB' in görevlerini şöyle sıralayabiliriz.
a) Menkul kıymetlerin Borsa listesine alınması(kotasyonu) ile ilgili başvuruları, Kotasyon Yönetmeliği'nde belirtilen esaslar dahilinde incelemek, ek bilgi ve belgeler istemek, başvuruları değerlendirmek ve karara bağlamak.
b) Kanuni gerekler yerine getirilerek para, kambiyo ve kıymetli maden ve taşlar ile vadeli işlemlerle ilgili piyasalar açmak . Altın piyasasını buna örnek gösterebiliriz.
c) Borsada işlem görebilecek menkul kıymetler için türlerine göre menkul kıymetler pazarları oluşturmak, bu pazarlarda işlem görecek menkul kıymetleri belirlemek ve borsa bülteninde yayınlamak, pazarlara Borsa binasında yer tahsis etmek
d) Borsada pazarların çalışma gün ve saatlerini belirlemek ve Borsa bülteninde ilan etmek
e) Borsa pazarlarında yapılan işlemler sonucunda oluşan fiyatları ve bu fiyatlardan yapılan toplam işlem miktarlarını seans bitiminde ilan etmek
f) Borsada yapılan alım, satım işlemlerini güven ve istikrar içinde serbest rekabet şartları altında kolayca ve düzenli bir şekilde yürütülmesini sağlamak, bu kuralların dışına çıkan Borsa üyelerine "İMKB Yönetmeliğinde belirtilen müeyyideleri uygulamak
g) Borsada olağan dışı menfi gelişmelerin meydana gelmesi halinde, mevzuatın gereği yetkiler içinde gerekli önlemleri almaktır.
Ayrıca Menkul Kıymetler Borsalarının çeşitli ekonomik işlevleri bu borsaların önemini bir kez daha ortaya koymaktadır.
Ekonomik işlevleri de şu şekilde ifade edebiliriz.
a)Likidite Sağlama İşlevi: Menkul Kıymetin her an alınıp satılması mümkün olduğundan, menkul kıymetin pazarlanabilirliği yani likiditesi sağlanmış olur.
b) Ekonomiye kaynak yaratma işlevi: Borsalar, menkul değer ihraç eden şirketler ve kuruluşlar için bu değerleri en iyi şekilde pazarlayabilecekleri bir piyasa olmaktadır.
c) Sermaye Mülkiyetini Geniş Bir Topluma Yayma İşlevi: Borsalar, halka açılmayı ve bu yolla sermayenin tabana yayılmasını teşvik eder. Mesela çok kişiye küçük miktarlarda satış yapılarak yukarıda bahsettiğimiz sermayenin tabana yayılması sağlanabilir.
d) Ekonominin Göstergesi Olma İşlevi: Borsada işlem gören hisse senetlerinin fiyat endeksleri şüphesizdir ki ekonomik gidişat ile paralellik gösterir . Yatırımların , gelişme ve kalkınmanın , enflasyonun ve bunların dışında sayabileceğimiz ekonomi dışı etkenlerin , örneğin politik istikrarsızlık , savaş tehlikesi gibi durumların ülke ekonomisinde yarattığı etkiyi ,borsalar bize açık seçik vermektedir.
e) Uzun Vadeli Yatırımların Kısa Vadeli Tasarruflarla Finansmanını Sağlama İşlevi: Bu işlev bize şirketlerin uzun vadeli borçlanmanın etkisinden , borsadaki kısa vadeli tasarruflarla finansman sağlayarak kurtulmasını ifade etmektdir.
f) Menkul Kıymetlerle İlgili Bilgilere Kolay Ulaşma İşlevi: Yukarıda menkul kıymetler borsasının görevlerini sayarken , bir görevinin de işlemler sonucu ortaya çıkan fiyatların ve diğer bilgilerin olduğu istatistiksel verilerin ilan edilmesi olduğunu söylemiştik. Bu görev doğrultusunda yatırımcılar bu değerli bilgilere kolayca ulaşabilmektedirler.
g) Güvence İşlevi: Güvence işlevi , borsaların şirketlere (kotasyon olmuş şirketler) bazı yatırımlar yaparak yatırımcıyı koruması işlevidir. Kısaca ifade etmek gerekirse ,şirketler sürekli gözetim ve denetim altındadırlar.
h) Sanayide Yapısal Değişikliği Kolaylaştırma İşlevi: Bu işlevi ise bir örnekle açıklamaya çalışalım; Örneğin mali çöküntü içine giren bir şirket düşünelim .Şirkette de birçok tasarruf sahibi var . Bu şirket ile aynı alanda çalışan sermaye guruplarının bu şirketin hisselerini toplaması ile hisse senetlerinin değerinde fazla bir düşüş olmayacaktır. Böylelikle hem tasarruf sahipleri zor durumdan kurtulacak hem de bu durum şirkete taze kan aşılayacaktır. Böylelikle borsalar birleşme ve füzyonun en kolay yapılabildiği yer olarak karşımıza çıkmaktadır.
İşte tüm bu işlevleri yerine getiren ve önemini bir kez daha anladığımız borsaların kurulma teklifini veren ve bu borsaların gözetim ve denetimini yapan kurum SPK(Sermaye Piyasası Kurulu) dur. SPK ayrıca menkul kıymetlerin belli kriterleri sağlaması koşuluyla kotasyonunda yani borsa listesine alınmasında (halka arz) başvurulan yerdir.
Hisse Senedi Nedir?
Hisse senedini , Anonim ortaklıklarının sermayesinin belli bir kısmını paylaşım amacıyla çeşitli yasa ve şartlara uygunluğu onaylanmış ve bu doğrultuda düzenlenmiş kıymetli evraklar olarak tanımlayabiliriz. Bu noktada anonim şirketle sermaye ortaklığına giren hisse senedi sahiplerinin çeşitli hakları bulunmaktadır. Bunları belirli kurallarla satım yapabilme , şirket faaliyetlerini takip hakkı , şirket varlıklarının belli bir kısmının zorunlu satışıyla elde edilen değerin elde bulunan hisse payına düşen değerinden yararlanma hakkı , şirket yönetimine katılma hakkı, oy kullanma hakkı, kar payı hakkı vb. sayabiliriz.
İki çeşit hisse senedi vardır. Birincisi gelişmiş ülkelerde yaygın olarak kullanılan ve ülkemizde kullanım izni olmayan , adi hisse senedi ile tahvil karışımı bir özellikte olan İmtiyazlı Senet(Preferred Stock) dir.Bir diğeri ise ülkemizde kullanılan bilinen Adi Senet (Common Stock) türüdür.
Borsada 1000 adet hisse senedi 1 lota karşılık gelmektedir. Örnekle açıklamak gerekirse ; Fiyatının 3200 TL. olduğu bir hisse senedi düşünelim. Yani 1 adet hisse 3200 TL. olsun. 1 lot hisse senedi almak isteyen yatırımcının bu hisse senedinden satın alması için ödemesi gereken miktar 3200000 TL. dir. Hisse senedi adedinin karmaşıklığını önleme açısından bu lot sistemi kullanılmaktadır.
Aracı Kurum Nedir?
Aracı kurum isminden de anlaşılabileceği gibi , hisse senedi ticaretinde yatırımcı ve piyasa arasında bilgi aktarma ve aracılık fonksiyonlarını yerine getirirler.
Bu kapsamda yapabilecekleri sermaye piyasası faaliyetleri ;
1. Sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık
2. Daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının aracılık amacıyla alım satımı
3. Finansal göstergelere ,sermaye piyasası araçlarına mal ve kıymetli madenlere dayalı vadeli işlem sözleşmesi yapılmasına aracılık
4. Menkul kıymetlerin geri alım veya satım taahhüdü ile alım satımı
5. Yatırım danışmanlığı
6. Portföy işletmeciliği veya yöneticiliği şeklindedir.
Borsa ile nasıl tanıştık..
1854 Kırım harbi sırasında Osmanlı İmparatorluğu önemli boyuttaki ilk borç anlaşmasını yaparak 5 milyon sterlin borç almıştı. Bu borçlanma için çıkartılan tahvillerin Paris, Londra, Frankfurt ve Viyana borsalarında satışa çıkarılması mali çevrelerde heyecan ve sevinçle karşılanmıştı.
Bundan sonra borç ve faizler yeniden borçlanarak ödenmiş, her bir borçlanma sırasında yabancı ülkelere yeni yeni tavizler verilmesi gerekmişti. Öbür yandan, borçlanmanın yarattığı ithalat artışları, lüks tüketim, bankerlik kazançları ve canlanan Galata Borsası pek çok kişiyi de çok mutlu etmişti.
Borsa oyunu ile Osmanlı İmparatorluğu zamanında sonun başlangıcı sayılan kaygan bir yola sokulmuştu..
Bugün için tüm dünyada her türlü değerin kendine ekonomik değerinin yer bulduğu bir platform konumunu elde eden borsa sisteminde sanal değer, manipülasyon, yönlendirme gibi bir çok müdahalede söz konusu..
Borsa ortamında gerçek anlamda katma değer yaratmak için çok etkin bir denetim ve gözlem gerekiyor.
Şayet kendi ülkenizde çok iyi yetişmiz ekonomi uzmanlarınız ve danışmanlarınız yoksa bir anda hayatınız boyunca biriktirdiklerinizi sanal ortamda kaybedebilirsiniz..
Asağıdaki örnek hikaye aslında borsa ortamında yaşanan gerçeği basit, fakat net bir şekilde canlandırıyor..
Hikaye bu ya!!!!
Bir zamanlar köyün birine bir adam gelmiş ve tanesi 10$dan maymun alacağını söylemiş.
Köyde çok maymun olduğu için köylüler sevinçle ormana koşup maymunları yakalamaya başlamışlar.
Adam, binlerce maymunu 10$ dan satın alınca ortalıkta maymunlar azalmış, yakalaması zorlaşmış.
Köylüler tam maymun yakalamaktan vazgeçecekken adam tanesine 20$ vereceğini söylemiş.
Tekrar heveslenen köylüler tekrar maymunları yakalamaya başlamışlar.
Bir süre sonra da fiyatı 25$a çıkarmış. Ancak bırak yakalamayı, maymuna rastlamak bile çok zorlaşmış.
Bunun üzerine adam fiyatı 50$ a çıkardığını, ancak kendisinin işi olduğu için şehre gitmesi gerektiğini, yardımcısının onun yerine alım yapacağını söylemiş.
O yokken yardımcısı köylülere demiş ki; şu büyük kafesteki maymunlar var ya ben onların tamamını size tanesi 35$ dan satayım, siz de adam gelince ona 50$ dan satarsınız.
Köylüler bütün birikimlerini bir araya toplayarak bütün maymunları satın almışlar.
Sonra ne adamı ne de yardımcısını bir daha gören olmamış.
Şimdi borsanın nasıl çalıştığı hakkında biraz bilgi sahibi olmuşsunuzdur.
Güner Sağırkaya/Charleroi
