Doç. Dr. Ainur Nogayeva, Kazakistan'da gerçekleştirilen anayasa değişikliği referandumunu "Yeni Kazakistan" politikası bağlamında AA Analiz için kaleme aldı.
Doç. Dr. Ainur Nogayeva
İstanbul
Kazakistan, anayasa değişikliği için 5 Haziran 2022 tarihinde referanduma gitti. 33 maddede toplam 56 değişiklik yapılmasını öngören referandumda Kazak vatandaşlar "Değişiklikleri kabul ediyor musunuz?" sorusuna "Evet" veya "Hayır" diyerek seçimlerini yaptılar. Bu, Kazakistan tarihinde yapılan üçüncü referandum ve öncekilerin aksine devlet başkanın yetkilerinin azaltılmasına yönelik sürdürülen "Yeni Kazakistan" ve "duyan devlet" politikasının bir parçası.
Değişikliklerle birlikte "süper başkanlık" yönetim biçiminden güçlü bir parlamentoya sahip başkanlık sistemine geçilecek.
Kazakistan'ın referandum tarihi
Bağımsız Kazakistan tarihindeki ilk referandum 29 Nisan 1995'te yapıldı. Bu referandumla birlikte 1996 yılındaki cumhurbaşkanlığı seçimleri iptal edilmiş ve halk oylamasıyla dönemin Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev beş yıl için yeniden atanmıştı. Katılım oranı yüzde 91 olan bu referandumda, "1 Aralık 1991'de halk tarafından seçilen Nazarbayev'in görev süresini 1 Aralık 2000'e kadar uzatmayı kabul ediyor musunuz?" sorusuna "Evet" diyenlerin oranı yüzde 95,46 iken Nazarbayev'in yetkilerinin genişletilmesine "Hayır" diyenlerin oranı ise yaklaşık yüzde 3,8'di.
Önceki referandumların aksine bu referandum, devlet başkanının yetkilerinin azaltılmasına yönelik sürdürülen politikanın bir parçası.
İkinci referandum, aynı yılın 30 Ağustos'unda gerçekleştirildi ve yeni anayasa kabul edildi. Oy pusulasında Kazak halkına, "Tasarısı 1 Ağustos 1995'te basında yayımlanan Kazakistan Cumhuriyeti'nin yeni anayasasını kabul ediyor musunuz?" diye soruldu ve oy kullananların yüzde 90'ı "Evet" dedi. Katılım oranı yüzde 90,6 olan bu referandum önemliydi, zira cumhurbaşkanına, aday gösterdiği başbakanın onaylanmaması durumunda parlamentoyu feshetme hakkı tanındı. Bu durum Batı dünyası tarafından eleştirilmiş, Anayasa Mahkemesinin bir danışma organı düzeyine indiği ve cumhurbaşkanına anayasayı değiştirme fırsatı verdiği belirtilmişti.
Cumhurbaşkanına kısıtlama
5 Haziran 2022'de gerçekleşen üçüncü referandumda önerilen başlıca anayasa değişiklikleri birkaç başlık altında özetlenebilir.
Değişikliklerle birlikte "süper başkanlık" yönetim biçiminden güçlü bir parlamentoya sahip başkanlık sistemine geçilecek. "Yeni Kazakistan" adı altında yürütülen reformların başında yer alan bu husus, önceki referandumların aksine mevcut ve sonra gelecek olan devlet başkanının yetkilerini sınırlandırıyor.
Referandum, Tokayev'in "duyan devlet" politikasına halk onayı almak ve kuvvetler ayrılığı ilkesine önem verdiğini göstermek için yapıldı.
Birinci cumhurbaşkanının özel rolü ve ayrıcalıklarına ilişkin hükümler anayasadan çıkarıldı. Bu madde, bağımsız Kazakistan'ın ilk cumhurbaşkanının döneminin sona erdiği anlamına geliyor. Böylece mevcut cumhurbaşkanı, halk oyunu arkasına alacak.
Cumhurbaşkanının yakın akrabaları kamuda üst düzey pozisyonlara getirilemeyecek. Sene başında yaşanan "Kanlı Ocak" olaylarından sonra ülkenin finansal ve siyasi gücünün yönetime yakın, yaklaşık 200 ailenin elinde olduğuna dair haberler sık sık gündeme gelmişti. Bu düzenleme ile bunun önüne geçilmeye çalışılacak.
Referandumla yapılacak değişikliklerden bir diğeri cumhurbaşkanının, yetkilerini kullandığı süre boyunca herhangi bir siyasi partiye üye olmasının yasaklanması. Zira parti meseleleri ile devlet meseleleri birbirine karışma noktasına gelmişti ve değişiklikle iki alanın birbirinden ayrılması amaçlanıyor.
Parlamento değişiklikleri
Milletvekilleri seçimlerinde de değişiklik yapıldı. 107 milletvekili olan Kazakistan parlamentosunun alt kanadı olan Mazhilis'in 98'i halk tarafından, 9'u ise Halk Asamblesi tarafından seçiliyordu. Değişiklikle birlikte tüm milletvekilleri halk tarafından seçilecek. Temsili organ Halk Asamblesi, özellikle ülkede meydana gelen bazı çatışmalar sonrasında çokça eleştirilmişti. Halklar arası politikaların yürütülmesinde zayıf kalması eleştirilen meclisin böylece milletvekili seçme yetkisi elinden alındı.
Bölge temsilcilerinden ve cumhurbaşkanı tarafından atanan milletvekillerinden oluşan parlamentonun üst kanadı Senato ise varlığı birçok uzman tarafından eleştirilse de kaldırılmadı. Sadece yapısında değişikliğe gidilerek cumhurbaşkanı tarafından atanan milletvekili sayısı 15'ten 10'a düşürüldü. Bunların 5'i Kazakistan Halk Asamblesi tarafından önerilecek.
Çoğunluk sistemi, seçmenin talebi üzerine bir milletvekilinin geri çağrılmasına izin verecek. Bu husus sorumluluk yükleme noktasında en çok konuşulan maddelerin başında geliyor. Ancak yerel yöneticilerin seçim yoluyla değil de cumhurbaşkanı tarafından atanma kuralının devam etmesi, bu reformun yarım kalması şeklinde değerlendirilebilir.
Araziler artık halka ait
Yeni anayasa ile Kazakistan'da arazi ve yer altı doğal kaynakları devlete değil halka ait olacak. Bu değişiklik toplum nezdinde önem taşıyor zira arazilerin yabancılara uzun dönemler için kiralanması ve satılmasında yapılan yolsuzluklar ve sürecin şeffaf olmaması tepki gören tartışmalı bir mesele. Nitekim 2016'da ülkenin farklı şehirlerinde bir seri Toprak Mitingi düzenlendi ve sonucunda yabancılara toprak satılması konusunda 2021'e kadar moratoryum uygulanmasına karar verildi. 2020'de ise Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, şöyle demişti: "Arazi Kanunu'nun belirli hükümlerine ilişkin moratoryum 2021'de sona erecek. Bu bağlamda, bu konuda nihai bir karar vermemiz gerekiyor. Temel sorunu belirledik. Toprak yabancılara satılmayacak. Bu konuya geri dönmeyeceğiz." Anayasada yapılacak değişikliklerle bu konu da netliğe kavuşmuş görünüyor.
Diğer önemli değişiklikler
Bir diğer değişiklikle Kazakistanlılar bağımsız olarak Anayasa Mahkemesine başvurabilecekler. Yargı alanındaki bu değişiklik, Anayasa Mahkemesinin eski haline getirilmesinin yanı sıra bağımsız bir İnsan Hakları Komiseri statüsünün kurulmasını da öngörüyor.
Yeni düzenleme ile idam cezası anayasal düzeyde yasaklanacak. Bu, Avrupa tarafından en çok desteklenen değişikliklerden birisi oldu. Ölüm cezası olan ülkede 2004'ten bu yana moratoryum uygulanıyor.
Sonuç
Bu referandum, Cumhurbaşkanı Tokayev'in "duyan devlet" politikasına halk onayı almak ve uluslararası imaj bakımından ise kuvvetler ayrılığı ilkesine önem verdiğini göstermek için yapıldı. Ancak meselenin özü şu ki anayasa değişiklileri, sadece konuya hakim olanlar veya konum ve çalışma alanı itibarıyla ilgili olanlar tarafından takip ediliyor. Onun dışında halkın büyük bir kısmı ise değişikliklerin ayrıntılarıyla ilgilenmiyor.
Buna ek olarak, önceki referandumlara göre katılım daha düşük. Bunun iki nedeni olabilir. İlki, halkın siyasi reformlardan ziyade pandemiyle de daha belirgin hale gelen ekonomik sorunlara ağırlık vermesi. İkincisi ise idari baskı ve propagandanın azalmasıyla insanların daha rahat davranmaları. Bilindiği üzere hemen hemen her kararın seçimler sonucunda alındığı, doğrudan demokrasilere örnek verilebilecek İsviçre'de dahi seçimlere katılım oranı yüzde 50'yi aşmıyor.
Kazakistan'da yapılmakta olan siyasi reformların da ekonomik refaha yol açması umut ediliyor.